Restitutie nazi-roofkunst De gemeente Amsterdam loopt voorop in het overnemen van de adviezen van de commissie Kohnstamm, waarin geoordeeld werd dat de restitutie van nazi-roofkunst aan Joodse erfgenamen weinig empatisch gebeurt. Dat kan gevolgen hebben voor het Stedelijk Museum.
Toef Jaeger 22 februari 2021 Leestijd 2 minuten
Wassily Kandinsky, ‘Bild mit Häusern’ (1909)
Foto collectie Stedelijk Museum Amsterdam
Hoewel half december de Amsterdamse rechtbank bepaalde dat de gemeente Amsterdam het schilderij Bild mit Häusern (1909) van Wassily Kandinsky niet hoefde terug te geven aan de erven Lewenstein, vindt de gemeente dat er vraagtekens bij dat besluit zijn te plaatsen. De kans bestaat dan ook dat het Stedelijk Museum het schilderij – waarvan de erfgenamen in 2012 een verzoek deden tot teruggave – alsnog moet afstaan. Burgemeester Femke Halsema en cultuurwethouder Touria Meliani (GroenLinks) schrijven in een brief aan de gemeenteraad dat ze het advies van de commissie-Kohnstamm volgen. Ze willen dat er opnieuw wordt gekeken naar het verzoek van de erfgenamen Lewenstein.
In het rapport Streven naar rechtvaardigheid adviseerde de Kohnstamm-commissie eind 2020 aan demissionair minister Van Engelshoven (D66) dat het Nederlandse teruggavebeleid van door de nazi’s geroofde kunstwerken te formalistisch was, en dat er bovendien gebrekkig en onvoldoende empathisch werd gecommuniceerd met verzoekers.
„Het leed dat met name Joodse burgers is aangedaan in de Tweede Wereldoorlog is ongekend en onomkeerbaar”, schrijven Halsema en Meliani in de raadsbrief, die vrijdag werd gestuurd.
„De Joodse burgers is bezit, rechten, waardigheid en in veel gevallen het leven afgenomen. Voor zover nog iets hersteld kan worden van het grote onrecht dat hen is aangedaan, hebben we als samenleving de morele plicht hiernaar te handelen. Dat geldt zeker voor de vele kunstwerken die in bezit waren van Joodse burgers en geroofd werden door nazi’s of op een andere manier uit bezit zijn geraakt van de eigenaren.”
Met de kennis van nu
De gemeente heeft het schilderij sinds 1940 in haar bezit. Daarvoor behoorde het toe aan de kunstverzameling van het echtpaar Lewenstein. De gemeente acht de kans groot dat het oordeel van de Restitutiecommissie, die in 2018 stelde dat het schilderij niet hoefde te worden teruggegeven, met het Kohnstamm-rapport in het achterhoofd, nu anders uit zou pakken.
In de brief wordt Bild mit Häusern – dat in oktober 1940 door David Roëll, de toenmalig directeur van het Stedelijk Museum op een Amsterdamse veiling werd gekocht – expliciet genoemd. „Dit betekent dat het college pleit voor een herbeoordeling door de Restitutiecommissie van het restitutieverzoek van het werk Bild mit Häusern van Wassily Kandinsky aan de hand van een aangepast beoordelingskader.” Ook stelt de wethouder „dat het nieuwe beoordelingskader, zoals voorgesteld door de commissie Kohnstamm, niet alleen voor nieuwe restitutiezaken moet gelden, maar ook voor lopende en reeds afgehandelde zaken, en neemt vanzelfsprekend de eventuele consequenties voor haar rekening.”
Gemeente loopt voorop
Het restitutiebeleid van nazi-roofkunst in Nederland wordt al langer internationaal bekritiseerd. Van de 74 landen die de Washington Principles in 1998 ondertekenden – waarin afspraken staan hoe onvrijwillig verloren kunstwerken teruggegeven kunnen worden aan nazaten – is Nederland het enige land waar het belang van de collectie in het museum meeweegt. Ook is er sinds 2005 een strenge scheiding tussen particuliere eigenaren en kunsthandelaren.
Of het advies wordt overgenomen is nog niet bekend. De gemeente Amsterdam loopt hierin voorop, en wil sowieso „in de toekomst – samen met bewoners, betrokken musea en ook in internationaal verband – zich actief blijven inzetten om kunstwerken die tijdens de Tweede Wereldoorlog onvrijwillig uit bezit zijn geraakt door omstandigheden die direct verband hielden met het nazi-regime, daar waar mogelijk bij erfgenamen van de toenmalige eigenaren te krijgen.”
REACTIES OP DE RAADSBRIEF:
Rein Wolfs, directeur Stedelijk Museum: „Empathie wordt steeds belangrijker. Het is niet meer dan logisch dat de eigenaren een stapje terug moeten doen, dat de kunsthistorische waarde minder zwaar gaat wegen en de belangen van de claimanten juist zwaarder worden meegewogen. Ik ben benieuwd wat de minister gaat besluiten. Het is een grote zaak omdat het hier gaat om een Kandinsky en omdat een vergelijkbare claim speelt met Het bonte leven (1907) van Kandinsky in het Lenbachhaus in München. Nederland wordt internationaal bekritiseerd om het restitutiebeleid en nauwlettend in de gaten gehouden. Dat de gemeente Amsterdam nu alvast op het ministeriele besluit vooruitloopt, is omdat het voor de stad belangrijk is dat je laat zien dat je je laat leiden door het onrecht dat is aangedaan. Als je iets teruggeeft, dan is dat een emotioneel herstel.”
Axel Hagedorn, advocaat namens de erfgenamen Lewenstein: „We zijn blij dat de gemeente erkent dat het advies in 2018 niet correct was, maar aan een nieuwe procedure bij de restitutiecommissie kleven grote bezwaren. Het heeft jaren geduurd voordat de vorige claim was afgehandeld. En je stelt alleen een nieuwe procedure voor als je denkt dat er iets niet deugt aan de eerdere besluitvorming, aan de waarde die gehecht werd aan de belangenafweging. Dus geef het werk dan meteen terug aan de erfgenamen. De erfgenamen zijn blij dat er eindelijk beweging is. De houding van de gemeente Amsterdam en het Stedelijk Museum tijdens de hoorzitting bij de rechtbank in december jl. getuigde van weinig empathie, en daarom is de erkenning een positief signaal. In het buitenland begrijpt niemand iets van de beslissing van de Restitutiecommissie in 2018, de gemeente Amsterdam staat er daardoor slecht op. Burgemeester Halsema beseft dat. Ik ga ervan uit dat het rapport van Kohnstamm overgenomen gaat worden door dit demissionaire kabinet. De druk om dat snel te doen, zal door deze brief vanuit de gemeente Amsterdam zijn toegenomen.”
Gert-Jan van den Bergh, als advocaat bij Bergh Stoop & Sanders betrokken bij enkele restitutiezaken: „De brief van de gemeente is op zichzelf niet verrassend. De gevolgen van het rapport van Kohnstamm zullen beperkt zijn: in de praktijk valt het namelijk reuze mee, er zullen drie of vier zaken opnieuw bekeken worden. De bulk van de afwijzingen heeft nog steeds te maken met bewijslast en daar zegt de commissie Kohnstamm niets over, terwijl het probleem juist ligt bij de bewijsvoering. Het Kohnstamm-rapport zorgt voor een belangrijke correctie, maar te goedertrouw mag nog steeds een rol spelen in de besluitvorming en daarmee houd je een opening voor de belangenafweging. Het Stedelijk Museum had zelf al veel eerder moeten zeggen: het klopt niet dat wij dit schilderij hier hebben en het moeten terug naar de erven. Het staat als een paal boven water dat het werk van Kandinsky in 1940 geen koop te goeder trouw was. Bij een hernieuwd advies zal de Kandinsky alsnog naar de erven gaan.”
